Czasownik – fundamentalna część mowy

Spośród dziesięciu części mowy, czasownik jest jednym z najważniejszych w hierarchii. To część mowy powiązana z czasem, bo w odpowiedniej formie wskazuje, kiedy odbywa się czynność. Bez czasownika nie ma zdania, a porozumiewanie się wyłącznie wypowiedzeniami bez czasownika jest niemożliwe.

Pytania czasownika

• co robi? (co robił?, co zrobił?, co będzie robił?, co zrobi? itd.), czyli pytania o aktywności, np. czytał, zagra, ugotowała

• co się z kimś albo z czymś dzieje?(co się z kimś działo?, co się z kimś będzie się działo?), czyli pytania o stany i zjawiska, np. spał, topnieją, zachoruje

Formy gramatyczne

Kiedy już potrafimy rozpoznać czasownik w zdaniu, przychodzi czas na przyswojenie kategorii gramatycznych przez które czasownik się odmienia. Są to odpowiednio:

• liczby

pojedyncza (lp), np. piszę, piszesz, pisze, pisała

mnoga (lm), np. piszemy, piszą, pisali

• osoby

w liczbie pojedynczej w liczbie mnogiej

1 osoba (ja) piszę 1 osoba (my) piszemy

2 osoba (ty) piszesz 2 osoba (wy) piszecie

3 osoba (on, ona, ono) pisze 3 osoba (oni, one) piszą

• czasy

czas przeszły: pisałem, przepisałam, upiekliśmy

czas teraźniejszy: piszę, przepisuję, piekę

czas przyszły: napiszę/będę pisał, przepiszę/będę przepisywał, upiekę/będę piekł

Tylko czas przyszły może mieć dwie różne formy – czas przyszły prosty (zagram, narysuję, posprzątam) i czas przyszły złożony (będę grała, będę rysował, będę sprzątał)

• rodzaje

w liczbie pojedynczej

rodzaj męski (on), np. pisał, spał, będzie pracował, pomarzyłby

rodzaj żeński (ona), np. pisała, spała, będzie pracowała, pomarzyłaby

rodzaj nijaki (ono), np. pisało, spało, będzie pracowało, pomarzyłoby

w liczbie mnogiej

rodzaj męskoosobowy (oni), np. pisali, spali, będą pracowali, pomarzyliby

rodzaj niemęskoosobowy (one), np. pisały, spały, będą pracowały, pomarzyłyby

Uwaga! Rodzaje czasownika można określić jedynie w czasie przeszłym i przyszłym oraz trybie przypuszczającym, o którym słów kilka w kolejnym akapicie.

• tryby

tryb orzekający (oznajmujący) – ma za zadanie poinformować o czymś – np. Jedziemy na wycieczkę.

tryb przypuszczający (warunkowy) – wyraża przypuszczenie – np. Pojechałbym na wycieczkę/ Pojechalibyśmy na wycieczkę.

tryb rozkazujący – to prośba, życzenie, rozkaz, polecenie – np. Jedźmy na wycieczkę/ Jedźcie na wycieczkę.

• strony

strona czynna: Fryzjer czesze klientkę. W tym zdaniu podmiot, czyli fryzjer, jest wykonawcą aktywności czesania.

strona bierna: Klientka jest czesana przez fryzjera. W tym przypadku podmiot, czyli klientka, jest odbiorcą skutków czynności – w tym przykładzie czesania.

strona zwrotna: Klientka czesze się. Rzadka konstrukcja, gdzie podmiot – klientka – jest jednocześnie wykonawcą i odbiorcą czynności (myje się, ubiera się czyli siebie)

Uwaga! Nie każdy czasownik z zaimkiem się jest gwarantem strony zwrotnej, ponieważ niektóre ten zaimek mają wpisany w konstrukcję, jak np. śmiać się, bać się, przyglądać się.

Klasyfikacja czasowników

Czasowniki podlegają uporządkowaniu ze względu na strony, aspekt i wielokrotność.

Ze względu na posiadane strony wyróżniamy czasowniki przechodnie, czyli takie które mają zarówno stronę czynną jak i bierną, np. malować – być malowanym, myć – być mytym albo lubić – być lubianym oraz czasowniki nieprzechodnie, występujące tylko w stronie czynnej, np. odpoczywać, iść, jechać.

Ze względu na aspekt (postać), wyodrębniamy czasowniki niedokonane (ndk), czyli takie, które nie wskazują, czy dana czynność została zakończona lub zakończy się, np. czyta, czytał (ale nie wiadomo czy przeczytał), będzie czytał ( nie wiadomo czy przeczyta) oraz czasowniki dokonane (dk), które jednoznacznie wskazują, że dana czynność się zakończyła lub zakończy w przyszłości, np. przeczytał, przeczyta. Czasowniki dokonane powstają od czasowników niedokonanych przez dodanie przedrostka (piec – upiec, jechać-dojechać) lub przyrostka (krzyczę – krzyknęłam).

Nieosobowe formy czasownika

Forma nieosobowa to taka, w której nie możemy wskazać osoby (ja, ty, on, my, oni itd.) wykonującej daną działalność. Wśród tych form wyróżniamy:

• bezokolicznik – podstawowa konstrukcja czasownika zakończona na -ć lub -c, np. biegać, myśleć, piec, tłuc, grać, leżeć, ubierać, wkładać, zakręcać, tworzyć

• nieosobowe formy czasownika zakończone na -no lub -to, np. wykonano, przygotowano, opracowano, umyto, wypito, wzięto

• imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe

imiesłów przymiotnikowy czynny:

– zakończony cząstką -ący (myślący, piszący, mówiący, oglądający)

– dotyczy czynności wykonywanej w danej chwili (piszący = ten, który pisze w danej chwili)

– odpowiada na pytanie jaki?

– odmienia się jak przymiotnik, przez liczby, rodzaje i przypadki

– w zdaniu pełni najczęściej funkcję przydawki (Uczniowie czekający na wyniki egzaminu denerwowali się.)

imiesłów przymiotnikowy bierny:

– zakończony cząstką -ny, -ony, -ty (udany, zrobiony, umyty, kupiony, odpięty)

– dotyczy czynności wykonywanej przez kogoś innego (uwielbiany = ten, którego ktoś uwielbia)

– odpowiada na pytanie jaki?

– odmienia się jak przymiotnik przez liczby, rodzaje i przypadki

– tworzy stronę bierną osobowych czasowników

– w wypowiedzeniu pełni najczęściej funkcję przydawki ( To była udana transakcja.)

imiesłów przysłówkowy współczesny:

– zakończony cząstką -ąc (myśląc, pisząc, śpiąc, jedząc, jadąc, spiesząc)

– wskazuje na czynność wykonywaną równolegle z inną czynnością (Jadąc główną ulicą, zauważył błąkającego się psa.)

– odpowiada na pytanie jak? (Jadł, mlaskając) kiedy? (Zobaczył ją, biegnąc lasem)

– nie odmienia się

– tworzy równoważnik zdania (biegnąc przez las = kiedy biegł przez las)

imiesłów przysłówkowy uprzedni:

– zakończony cząstką -łszy, -wszy (zrobiwszy, przeczytawszy, wyjąwszy, zjadłszy)

– mówi o okoliczności wcześniejszej (Zjadłszy śniadanie, ruszył do pracy.)

– odpowiada na pytanie kiedy? (Przeczytawszy artykuł, chwyciła się za głowę.)

– nie odmienia się

– tworzy równoważnik zdania (napiwszy się = kiedy się napił)

Funkcje czasownika w zdaniu

Czasownik w wypowiedzeniu pełni rolę różnych części zdania:

• orzeczenia, np. Napisałem wypracowanie.

• łącznika, np. Mój tata jest wspaniały.

• przydawki, np. Lubię wracać do odwiedzonych miejsc.

• dopełnienia, np. Uwielbiam jeść tort czekoladowy.

• okolicznika, np. Szedł, rozmawiając.

Najczęściej jednak czasownik pełni rolę orzeczenia, które jest podstawową częścią zdania. Przeczytaj o innych częściach mowy.